W modlitwie nocnej trzeciej niedzieli Adwentu pojawia się nowe wezwanie. Hymn, który w poprzednie niedziele budził kleryków w środku nocy, brzmiał:
Regem venturum Dominum venite adoremus
Przyjdźcie, uwielbiajmy Pana Króla, który ma przyjść
Jest to śpiew o bardzo praktycznej wartości: "et dicit per invitatorium ad Ecclesiam invitari" (a o invitatorium mówi się, że zaprasza [wiernych] do kościoła). Amalariusz z Metz (IX w.) opisuje intonację tej antyfony jako "tuba cantoris signum" (sygnał, niemalże rozkaz lub zaproszenie dawane przez trąbkę kantora), którego celem jest "excitare christiani circumquaque" (zwołać chrześcijan ze wszystkich stron), aby zgromadzili się na modlitwie. Modlitwa jest opisana jako schola, możliwość słuchania i uczenia się od doktorów i pasterzy Kościoła, którzy przemawiają do nas przez liturgię. Od trzeciej niedzieli Adwentu do Wigilii Bożego Narodzenia antyfona invitatorium otwierająca nokturny to:
Prope est jam Dominus venite adoremus
Pan jest blisko, przyjdźcie, uwielbiajmy go.
Jest to okrzyk radości, który wybucha w tym oczekiwaniu Kościoła, który widzi coraz bliższe przyjście swojego Pana. Od tej niedzieli sam przysłówek "prope" (blisko) zaczyna pojawiać się z większą częstotliwością, niemal z tęsknym naleganiem, w tekstach liturgicznych.
Po invitatorium i niemalże posłuszeństwie temu, co zostało wyśpiewane w psalmie, który następuje po antyfonie: "praeoccupemus faciem ejus in confession et in psalmis jubilemus ei" (Przystąpmy z dziękczynieniem przed Jego oblicze, radośnie śpiewajmy Mu pieśń. Ps 95, 2), śpiewano 12 psalmów.
Podobnie jak w przypadku pozostałych niedziel Adwentu, pierwsze responsorium, które będzie śpiewane w nocy, wydaje się posiadać nie tylko wartość symboliczną, ale i klucz hermeneutyczny. Po lekturze początku 26 rozdziału Izajasza "In die illa cantabitur canticum"W ów dzień śpiewać będą tę pieśń") następuje responsorium:
Ecce apparebit Dominus super nubem candidam, et cum eo sanctorum milia; et habens in vestimento et in femore suo scriptum: rex regum, et Dominus dominantium.
Oto Pan ukaże się na białym obłoku, a z nim tysiąc świętych. I będzie miał w szatach swoich i na udach swoich napisane: Król królów i Pan panów.
Tekst tego responsorium wydaje się być echem wizji opisanej w Apokalipsie: "Potem ujrzałem: oto biały obłok - a Siedzący na obłoku, podobny do Syna Człowieczego" (Ap 14, 14), i jeszcze raz: " A na szacie i na biodrze swym ma wypisane imię: Król królów i Pan panów" (Ap 19, 16). Ucho i rozumienie liturgiczne tych, którzy jeszcze kilkadziesiąt lat temu kontemplowali słowa tych śpiewów, nie mogło pozostać obojętne na jeden szczegół. Jest to z pewnością wyraźny cytat z Księgi Apokalipsy, ale jednocześnie wydaje się, że jest to zamierzony cytat z responsorium, które śpiewali 15 dni wcześniej:"Aspiciens a longe ecce video dei potentiam venientem et nebulam totam terram tegentem". Moc Boga, który wychodzi na spotkanie ludzkości, zaczyna teraz przybierać imię: jest Królem królów i Panem panów.
Trzecia niedziela Adwentu jest znana jako niedziela Gaudete. Temat radości delikatnie wchodzi w jej liturgię. Nocne czytania zdają się jeszcze nie uwydatniać tej radości, a teksty Ojców Kościoła wręcz mówią o poście: "Fiat refectio pauperis, abstinentia ieiunanti"! (Niech ubodzy będą nakarmieni, niech ci, którzy w tym czasie poszczą, wstrzymają się od pracy). Tak napominał w kazaniu w drugim nokturnie papież Leon. Okres Adwentu, w przeciwieństwie do naszych czasów, był czasem postu i pokuty. Podobnie jak w Wielki Poście jest niedziela refectio (odświeżenia), czwarta zwana Laetare, podobnie w Adwencie taka niedziela pojawia się w trzecim tygodniu. Sens tej uroczystości można więc w pełni pojąć pamiętając o powadze adwentowej wędrówki, która nie była wyłącznie sentymentalna, ale zawierała wymiar pokutny, który odzwierciedlał się właśnie w poście. (Do dziś tradycja ta zachowała się w wielu wspólnotach monastycznych, zaczynając post od uroczystości św. Marcina).
Skąd ta potrzeba rozważania, w niedzielę Gaudete, czytań mówiących o poście?
Trzecia niedziela Adwentu rozpoczynała tydzień, w którym w środę, piątek i sobotę obowiązywał post Suchych Dni. Chociaż Adwent był również czasem wstrzemięźliwości, to jednak posty te należały do ogólnego cyklu roku liturgicznego.
Posłuchajmy ostrzeżenia proroka Zachariasza: "Tak mówi Pan Zastępów: Post z czwartego, post z piątego, post z siódmego i post z dziesiątego miesiąca niech się zamieni dla narodu judzkiego w radość, wesele i święto przyjemne. Ale miłujcie prawdę i pokój!" (Zach 8, 19). Grudzień, w tej rachubie, odpowiada dziesiątemu miesiącowi. W poście feria sexta (sobotnim), odbywały się również święcenia prezbiteratu. Dlaczego?
W XII wieku wyjaśnienie było takie: "quia illa dies Spiritui Sancto est consecrata" (ponieważ dzień ten jest poświęcony Duchowi Świętemu) i jest odpowiedzią na Boskie przykazanie zawarte w Księdze Wyjścia:"Pamiętaj o dniu szabatu, aby go uświęcić" (Wj 20,8), a w konsekwencji "quia recipiunt dona Spiritus Sancti in ordinibus, tali die ordinantur" skoro [prezbiterzy] otrzymują dary Ducha Świętego przy święceniach, to w tym dniu są konsekrowani"). Dotyczyło to tylko prezbiterów, gdyż święcenia biskupie miały być odprawiane w niedzielę "ad ostendendum, quod ipse est vicarius apostolorum, qui in die dominica, scilicet in die Pentecostes, virtutem Spiritus Sancti ex alto susceperunt" (aby pokazać, że są wikariuszami Apostołów, którzy w niedzielę, tj. w dniu Pięćdziesiątnicy, otrzymali z wysokości dar Ducha Świętego).
Przechodząc teraz do Mszy, możemy poczynić kilka uwag na temat słynnego introitu Gaudete.
Gaudete in Domino semper iterum dico gaudete modestia vestra nota sit omnibus hominibus dominus prope est nihil solliciti sitis sed in omni oratione petitiones vestrae innotescant apud Deum.
Radujcie się zawsze w Panu; jeszcze raz powtarzam: radujcie się! Niech będzie znana wszystkim ludziom wasza wyrozumiała łagodność: Pan jest blisko! O nic się już zbytnio nie troskajcie, ale w każdej sprawie wasze prośby przedstawiajcie Bogu (Flp 4,4-5)
Z pewnością istnieje wiele komentarzy do tego fragmentu, które kładą nacisk na temat radości. Zaskakująco, taki teolog jak Wilhelm z Auxerre, podkreśla w tym tekście znaczenie oczekiwania na Drugi Adwent. Proponowana przez niego egzegeza fragmentu Listu do Efezjan brzmi tak: "Apostolus enim non loquitur de primo adventu, cum dicit: "Dominus prope est ", sed de secundo, unde invitat ad gaudium spirituale, per quod firmiter expectamus gaudia secundi adventus." (Apostoł w rzeczywistości nie mówi do nas o pierwszym adwencie, gdy mówi 'Pan jest w zasięgu ręki', ale o drugim, i zaprasza nas do duchowej radości, abyśmy w pewności oczekiwali radości drugiego adwentu). Radość duchowa jest opisana jako warunek konieczny, dlatego powtarza się dwukrotnie, dulciter sustinere omnia aspera mundi, ut nichil avellat nos a spe aeternorum ("znosić łagodnie wszystkie surowości świata, aby nic nie oderwało nas od nadziei wieczności"). Jak zachować tę radość w pielgrzymowaniu ku przyjściu Pana? "Huius gaudii custos est modestia"(Ze skromnością, która jest strażnikiem tej radości). Skromność jest nie tylko cnotą, ale jest owocem Ducha, jak możemy przeczytać w liście do Galatów: "Owocem zaś Ducha jest miłość, radość, pokój, cierpliwość, uprzejmość, dobroć, wierność, skromność, opanowanie" (Ga 5,22-23). W Liście, który w całości zawiera słowa Pawła skierowane do Filipian (Flp 4,4-7), temat tej radości został jeszcze bardziej pogłębiony: "hoc gaudium, quod est pax menti"(ta radość to pokój ducha). Czytamy bowiem: "Et pax Dei, quae exsuperat omnem sensum, custodiat corda vestra, et intelligentias vestras, in Christo Iesu Domino nostro" (A pokój Boży, który przewyższa wszelki umysł, będzie strzegł waszych serc i myśli w Chrystusie Jezusie, Panu naszym).
W Responsorium Gradualnym, podobnie jak w Alleluja, pojawia się tekst z Psalmu 80: "Posłuchaj, Pasterzu Izraela, Ty, co jak trzodę wiedziesz ród Józefa. Ty, który zasiadasz nad cherubami, zabłyśnij, przed Efraimem, Beniaminem i Manassesem! Wzbudź Twą potęgę i przyjdź nam na pomoc!".
Qui sedes Domine super Cherubim excita potentiam tuam et veni [ut salvos faciat nos]
Ty, który zasiadasz nad cherubami zabłyśnij, wzbudź Twą potęgę i przyjdź [nam na pomoc] (Ps 80 2-3).
W Psalmie 80 brakuje części tekstu: "przed Efraimem, Beniaminem i Manassesem", co również interpretowano pod kątem etymologicznego i moralnego znaczenia, a więc: Efraim: "id est fructificantem in bonis operibus" (tj. przynoszący owoce w dobrych uczynkach); Benjamin: "id est filium dextre" (tj. syn prawicy [tj. "fortuny"]) i Manasses "qui oblitus est terrenorum" (który zapomina o rzeczach ziemskich). Te trzy rzeczywistości mówią nam o Sądzie Ostatecznym i w konsekwencji rzutują na Drugi Adwent.
Oprócz Psalmu 80, to właśnie Psalm 85 powraca dwukrotnie w tej liturgii. Stanowi on werset introitu oraz tekst offertorium i jest czytany jako świadectwo pierwszego adwentu Pana:
Benedixisti domine terram tuam avertisti captivitatem Jacob remisisti iniquitatem plebis tuae
Pobłogosławiłeś, Panie, swoją ziemię: wyrwałeś Jakuba z niewoli: przebaczyłeś nieprawość swojego ludu. (Ps 85, 2).
Antyfona komunijna przedstawia tekst z proroka Izajasza:
Dicite pusillanimes confortamini et nolite timere ecce Deus noster veniet et salvabit nos
Powiedzcie małodusznym: Odwagi! Nie bójcie się! Oto nasz Bóg przychodzi i nas wybawi
Pismo muzyczne zdaje się kłaść nacisk właśnie na potrzebę pocieszania małodusznych. Słowo to należy rozumieć w sensie osoby pozbawionej siły woli i hartu ducha. Ten nacisk na retorykę melodii gregoriańskiej potwierdza również średniowieczna interpretacja teologiczna, która mówi nam: "Oportet enim, quod pusillanimes confortentur ad hoc, ut sustineant tribulationes, et sic expectent cum fiducia secundum adventum" (Trzeba bowiem, aby opieszali byli pocieszeni z tego powodu: aby mogli znosić uciski i w ten sposób z ufnością oczekiwać na Drugi Adwent).